مسجد جامع رشتخوار واقع در حدود ۷۰۰متری جنوب‌شرق رشتخوار کنونی هم از جملۀ بناهایی است که در گذشته‌های دور جهت عبادت خداوند در میانۀ شهری ساخته شده که اکنون اثری از آن شهر به جز همان مسجد بر جای نمانده در حالی‌که وسعت و ساختار مسجد حکایت از این دارد که برگرد مسجد شهری و تمدن شکوفایی قرار داشته است.
به گزارش اختر شرق؛ کاظم کامیاب رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری رشتخوار در این باره گفت: تا فاصلۀ زیادی از مسجد بر روی تپه ماهورها که حاصل انهدام خانه‌ها و بناهای خشت و گلی محسوب می‌شوند قطعات سفال مربوط به صدر اسلام تا عصر صفوی مشاهده می‌شود.
کامیاب با بیان اینکه برخی پژوهشگران از وجود شش یا هفت قنات قدیمی در رشتخوار یاد کرده‌اند که تا سالهای اخیر تنها دو قنات به نام‌های «کاریزک» و «گلپوک» از آن‌ها دایر بوده‌اند، تصریح کرد: آب شش یا هفت قنات جمعیت زیادی را کفایت می‌کرده است بنابراین منطقی است که بپذیریم رشتخوار در گذشته از رونق و اهمیت زیادی برخوردار بوده اما با شگفتی تا سده‌های اخیر نامی از آن در متون نیامده و بیشتر در زمان قاجار در سفرنامه‌ها از رشتخوار، به مناسبت این که بر سر راه تربت‌حیدریه به خواف قرار داشته نام برده شده است و دلیل عمدۀ آن احتمالا تغییر نام محل بوده است.
رئیس میراث فرهنگی و گردشگری رشتخوار عنوان کرد مسجد جامع رشتخوار یکی دیگر از مساجد دو ایوانی یا سبک خراسانی است که تا سالهای اخیر شدت تخریب آن مانع از تشخیص دقیق اندام‌های آن شده و پژوهشگران صرفا در مورد یکی از شبستانهای گنبددار آن قضاوت می‌کردند و برخی آن را مقبره و برخی مثل آندره گدار آن را خانقاه می‌پنداشتند، اما گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی سالهای اخیر نشان داده که آنچه باقی مانده، بقایای مسجدی دو ایوانی است که البته در مراحل مختلف و متوالی تغییر و تحول زیادی به خود دیده و از ریخت اولیه خود فاصله گرفته است.
وی ادامه داد: آنچه در گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی رخ نموده، نشان داده است که مسجد جامع رشتخوار همانند مسجدهای جامع گناباد، سنگان، زوزن و تون دارای یک صحن مستطیل، دو ایوان در سمت شرق و وغرب، دو رواق در دو سمت شمال و جنوب مسجد و دو شبستان گنبددار در دو سوی ایوان قبله بوده که بجز شبستان سمت شمال ایوان قبله و دیواره‌ها و طاق ایوان بقیه فروریخته و منهدم شده است، اما بقای یکی از شبستانها و شالودۀ دیوارها و پایه‌ها که در کاوشهای باستان‌شناسی کشف شده‌اند، امکان تشخیص و مطالعۀ بنا را فراهم کرده اند.
کامیاب با بیان این مطل که بر اساس یافته‌ها شالودۀ اصلی و اولیۀ دیوارها و پایه‌ها و طاق‌ها آجری بوده و احتمالا فراز دیوارها با خشت و گل تکمیل شده است که ناپایداری دیوارهای خشت و گلی انهدام آن‌ها را موجب شده است، تصریح کرد: آنچه در ایوان قبله و شبستان شمال ایوان بر جای مانده، نشان می‌دهد که در دوطرف ایوان دو شبستان با پوشش گنبدی دوپوش و نسبتا بلند وجود داشته که آن دو گنبد قرینه و در دو طرف پوشش جناقی ایوان می‌توانسته است چشم‌انداز بسیار زیبایی برای مسجد فراهم کند.
رئیس میراث فرهنگی و گردشگری رشتخوار اظهار کرد: بر اساس اصل تقارن هر دو شبستان به لحاظ ساختار و تزئینات معماری همانند بوده‌اند و خوشبختانه سلامت نسبی شبستان شمالی به ما امکان می‌دهد شبستان منهدم شدۀ جنوبی ایوان قبله را نیز مجسم کنیم.
وی ادامه داد: شبستان شمالی اکنون فضایی با پلان چهار گوش است و معمار جهت تسهیل استقرار قاعدۀ دایره‌ای شکل گنبد قسمت فوقانی بنا را به هشت ضلعی تغییر داده و هر یک از بخش‌های هشت‌گانه پاکار گنبد را به شکل طاقنمایی با نورگیرهای مشبک برآورده تا هم دیوارها را سبک کند، هم درون را زیبا جلوه دهد، هم ساقه گنبد را تدارک بیند و هم فضای داخلی شبستان را روشن کند.
کامیاب بیان کرد: بر ساقه گنبد یک نوار گچی به عنوان بستر کتیبۀ قرآنی کوفی زیبا بر سرتاسر محیط داخلی کشیده شده و بر میانه دیوار غربی محراب زیبای نقاشی شده تعبیه گردیده که به لحاظ ساختار تزئینی منحصر به فرد است. از رنگ‌های قرمز اخرائی و سفید و نقوش هندسی در آذین رویۀ دیوارها استفاده شده و آجرهای خفته راسته زیر گنبد به این گونه که چیدمان هر ردیف آجر به صورت «نره» یک ستاره را بر «آسمانه» (سقف) شکل داده است.
رئیس میراث فرهنگی و گردشگری رشتخوار در پایان خاطرنشان کرد: طرح تجسمی مسجد جامع رشتخوار بنائی زیبا و باشکوه را متعلق به اوائل قرن هفتم ه. ق شکل می‌دهد.
خبرنگار: حسین خاکشور
